نقش بهداشت محیط در بیمارستان
بیمارستان نهادی است بسیار ضروری که برای تداوم حیات و حفظ جان انسانها و بازگشت به تندرستی به تدریج در زندگی انسانها پدیدار گشته و همراه با تکامل علوم و فنون و مهارتها ، پس از گذشت سالیان دراز به شکل امروزی درآمده است. که در جوامع مختلف نیز با توجه به وضعیت اقتصادی آن جامعه و انتظارات گیرندگان خدمات ، شاهد تفاوت های فراوانی در بین بیمارستانها می باشیم و نکته قابل توجه اینکه در هر بیمارستانی در صورت عدم رعایت موازین بهداشتی ، انواع عفونتهای نازوکومیال noso comial ( در زبان یونانی noso به معنای » بیماری « وcomeion به معنای »مراقبت « است ) شیوع پیدا می کنند . بنا به تحقیقات بعمل آمده در آمریکا ، حدود5% بیماران بستری شده در بیمارستانها به عفونت بیمارستانی مبتلا می شوند که این امر بطور متوسط مدت زمان بستری آنها را 7-5 روز افزایش می دهد که در نتیجه حدود 750دلار هزینه درمان افزایش می یابد . این در حالی است که جهت کنترل عفونتهای بیمارستانی فقط به 5% این هزینه نیاز است . ازاین جا به صرفه بودن اقدامات کنترل عفونت بیمارستان مشخص می شود .
بهداشت محیط بیمارستان شامل کلیه اقداماتی است که از انتقال عوامل بیماریزای محیط خارج به داخل بیمارستان و بالعکس جلوگیری می کند . در این راستا عوامل محیطی همچون آب ، فاضلاب ، زباله ،هوا، غذا و ... باید به نحوی کنترل شوند تا علاوه بر ایجاد محیطی سالم و بهداشتی ، به بهبود بیماران نیز کمک نماید.
با توجه به تعریف بهداشت محیط و مسئولیت فردی در برابر سلامت افراد جامعه ، رعایت مسائل بهداشتی در محیط کار بیمارستانی از اهمیت ویژه ای برخوردار می گردد.
از این رو بهداشت محیط بیمارستانها رابطه مستقیمی با میزان شیوع عفونتهای بیمارستانی داشته که رعایت این امر به عهده بخش خدمات و نیز پرسنل شاغل می باشد. با توجه به واگذاری خدمات به بخش خصوصی و پایین بودن سطح آگاهی افراد به کار گمارده شده نسبت به خطرات کاری موجود در راستای کاهش عفونتهای بیمارستانی آموزش از جایگاه ویژه ای برخوردار می گردد.
چکیده :
همانطور که کار برای سلامت و احساس راحتی افراد مفید است تحت شرایطی نیز می تواند برای سلامتی اثرات سوء داشته باشد از آنجایی که افراد شاغل در بخشهای درمانی بیش از سایرین در معرض بیماری ها قرار دارند لذا در صورت عدم رعایت بهداشت محیط در بیمارستان، بیشتر از دیگران آسیب دیده و یابیمار می شوند و از طرف دیگر وضعیت سلامتی شخص نیز بر کیفیت وکمیت کارتاثیر می گذارد.
مبتلایان به بیماری های واگیر در صورت عدم رعایت مسائل بهداشتی ، علاوه بر به خطر انداختن جان خود، سایر همکاران یا افراد جامعه را نیز در معرض خطر قرار می دهند.
افرادی که می خواهند در محیطهای در معرض خطر مانند بیمارستانها ،کیلینیکهای تزریقات و پانسمان ، مشغول به کار شوند ( به خصوص افرادی که نظافت آن محیط ها را به عهده دارند ) بایستی از نظر آگاهی و توانایی عملی به حدی برسند که نه تنها خود بیمار نشوند بلکه بتوانند بانظافت صحیح ورعایت کلیه مسائل مربوط از سرایت بیمار ها جلوگیری نمایند . چرا که بدیهی است بازده و کارآیی یک فرد سالم بیش از فرد ناسالم می باشد.
تاریخچه :
انسان از ابتدا برای زدودن پلیدی ها از تن ، جامه ، مسکن ، اشیا و ادوات خود از آب استفاده می نمود . چون برطرف نمودن انواع چرکها به وسیله شستشوی ساده با آب میسر نبود لذامجبور شد از موادکمکی نظیر خاک ، گیاهان ، خاک رس و سدر و گل سرشوی و چوبک برای زدودن چربیها و شستشوی البسه استفاده نمایند . ضمنا مشاهده شده بود که خاکستر بسیاری از گیاهان خاصیت پاک کنندگی بیشتری در زدودن چربی ها دارند . این مشاهدات انسان را بر آن داشت که دست به تجربه بزند و چربی ها را با خاکستر گیاهان مخلوط کرده ، از اختلاط آنها پاک کننده هایی به دست آورد که مدتها بعد صابون نامیده شد که قدمت آن به هزاران سال قبل برمی گردد . کشف دستگاههای صابون سازی که قدمت آن به دو هزار سال می رسد موید این نظر است .
در طول سالهای گذسته از اواسط قرن نونزدهم استعمال مواد شیمیایی در مقابل عفونتها و انتشار بیماری های مسری جنبش حقیقی به خود گرفت و از این زمان بود که ارتباط بین عفونت و شیوع بیماری ها مسلم گردید.
کلر که ابتدا به عنوان از بین برنده بو استعمال می شداز سال 1843 بنا بر توصیه هلمز به عنوان ماده گند زدا در زایشگاه پیشنهاد گردید . روند استفاده از موادضدعفونی کننده و گندزدا به طور وسیع ادامه پیدا نمود به گونه ای که در سال 1981 استاندارد فرانسه به شماره 150-72 تحت عنوان اندازه گیری قدرت باکتری کشی مواد ضدعفونی کننده ارائه گردید و در خرداد ماه 1368 موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران با الهام از این استاندارد نشریه شماره : 2842 چاپ اول خود را منتشر کرد .
تعاریف : با استفاده از عوامل فیزیکی وشیمیایی مختلف می توان بسیاری ازمیکروارگانیسم ها را نابود کرد یا موجب توقف رشد آنها شد . برای انجام این عمل عوامل و روشهای متفاوت و متنوعی وجود دارد که هر کدام به نحوی موثر بوده و در ضمن محدودیتهای خاص خود را دارا می باشند . بیمارستانها به طور مکرر برای سترون نمودن موادحساس به حرارت نظیر ترموتر ، وسایل جراحی ، ابزار ووسایل مربوط به معاینات داخلی بدن، لوله ها و سوندهای پلی اتیلنی و لوازم تنفسی و بیهوشی به روشهای شیمیایی نیز نیاز پیدا می کند.
1- گندزدایی : گندزدایی عبارتند از کشتن عوامل بیماری زا به وسیله مواد شیمیایی مانند: الکل 90% - 70% یا هیپوکلریت سدیم با غلظت مناسب و یا وسایل فیزیکی مانند استفاده از اتوکلاو یا جوشاندن
2- گندزدا : گندزدا ماده شیمیایی است که موجب نابودی میکروارگانیسمهای مفید و بیماری زا می شود و بیشتر در مورد فرمهای رویشی کاربرد دارد و معمولا شامل اسپور باکتری ها نمی شود از گندزداها مانند عوامل استریل کننده فقط بر روی اشیاء بی جان استفاده شده و بر روی سطوح بدن به کار نمی روند.
3- مواد موثر سطحی : (موادپاک کننده = دترجنت) : هر ماده یا ترکیبی که پس ازانحلال در آب، محلولهای آبی و یا حلال کشش سطحی مایع وکشش سطحی بین دو مایع را تغییر دهد ( معمولا کم می کند ) ، ماده موثر سطحی نامیده می شود.
4- ضدعفونی : جلوگیری از رشد و تکثیر میکربها با استفاده از عوامل ضدعفونی کننده می باشد .
5- ضدعفونی کننده : به عواملی اطلاق می گردد که از رشدو تکثیر میکربها روی نسوج زنده جلوگیر ی کرده و یاموجب نابودی آنها می شود که به طور اختصاصی درموردسطوح زنده کاربرد دارند.
1-5- نمونه های از ضد عفونی کننده ها : الکل ، نیترات نقره ، بتادین قهوه ای و سبز ، ساولن
2-5- خصوصیات یک ماده ضدعفونی کننده ایده آل :
1- بر کلیه میکروارگانیسمهای بیماری زا ( باکتری ، ویروس و قارچ و … ) موثر باشد.
2- در مدت زمان کوتاهی اثر نماید .
3- برای نسوج بدن سمی و محرک نباشد.
4- بر اثر خون ، ترشحات زخم و موادآلی دیگر از فعالیت آن کاسته نشود .
5- قدرت نفوذ کافی داشته باشد .
6- درمجاورت هوا ، نور یا حرارت فاسد نشده و تغییر ماهیت ندهد.
7- به پارچه و وسایل پزشکی آسیب نرساند
8- فاقد بوی زننده بوده و پس از مصرف ایجاد رنگ ننماید.
9- در آب محلول بوده ، به سادگی و به مقدار زیاد قابل تهیه باشد.
10- ارزان و به سهولت قابل حمل باشد.
6- مواد دترجنت ( مواد پاک کننده ) : عواملی هستند که در عمل متقابل بین یک سطح سلولی با محیط آبی که آن را احاطه کرده مداخله کرده است و با عمل پاک کنندگی خود باعث حذف فیزیکی میکربها می شود ( مانند صابون ) که در صورتی که باعث از بین بردن میکربها شوند گندزدا هستند. صابون یکی از قدیمی ترین پاک کننده ها است . اثر پاک کنندگی صابون به این دلیل است که ملکول آن از دو قسمت آب دوست ( سر نمکی ) و آب گریز ( زنجیر هیدروکربنی ) تشکیل شده است. ازطرف دیگر همه نمکهای سدیم و پتاسیم در آب محلول هستند . از آنجایی که سر یک ملکول صابون یونی است به این علت ملکول صابون در آب حل می شود . پس از حل شدن ملکولهای صابون درآب ، از به هم پیوستن زنجیره های هیدروکربنی آب گریز ( سر دیگر ملکول ) مجموعه های بسیار کوچکی به وجود می آیند که سطح خارجی آن را آنیونهای آبدوست می پوشاند . این مجموعه های کوچک با ملکولهای آب پیوندهای هیدروژنی تشکیل داده به صورت ذره های شناور درآب باقی میمانند. ذره های چربی و چرک جامد بوده و به پارچه یا بدن می چسبند که با شستشوی ساده به وسیله آب زدوده نشده اما باصابون شسته می شوند زیرا ذره های چربی وچرک در ذره های شناور صابون حل می شوند و به این ترتیب لکه چربی به کمک صابون از روی الیاف پارچه و یا اجسام دیگر به داخل آب کشیده شده و با شسشو پاک می شوند .
1-6- نمونه هایی از دترجنت ها : صابون ( انواع پاک کننده ها ) ، مایع ظرفشویی و …
7- تفاوت مواد ضدعفونی کننده با دترجنت : مواد ضدعفونی کننده با اثر بر روی باکتری باعث جلوگیری از رشد آنها می شوند ولی دترجنت ها با اثر فیزیکی باعث حذف میکروارگانیسم ها می شوند.
8- عوامل آلوده کننده بیولوژیکی : در یک قاشق از آب دریا ، یک مشت خاک باغچه و یا … ممکن است صدها هزار جاندار وجود داشته باشد چراکه دنیای جاندارانی که بامیکروسکوپ دیده می شوند وسیعتر از دنیای جانداران بزرگ است .به همه جاندارانی که فقط بامیکروسکوپ قابل دیدن باشند میکرب می گویند ( میکرو= کوچک )
میکربها شامل سه گروه زیر می باشند :
1- ویروسها : ویروس موجودی است که نه رشد میکند ، نه غذا می خورد و نه تنفس می کند اما می تواند شبیه خودش را بسازد ( موجودی است که نه زنده است و نه غیر زنده ) ویروسها به همه جانداران دیگر یعنی گیاهان ، جانوران ، قارچها و حتی باکتری ها حمله می کنند و باعث از بین رفتن آنها می شوند . برخی از بیماریهایی که توسط ویروسها ایجاد می شوند عبارتند از اوریون ، فلج اطفال ، آنفولانزا ، سرخک ، هپاتیت ، ایدز ، آبله مرغان و …
2- باکتری ها : باکتر یها هم مانند همه جانداران دیگر به غذا ، اکسیژن ، آب ، جای کاغی و دمای مناسب نیاز دارند در صورت وجود همه این موارد به سرعت رشد کرده و ایجاد بیماری می کنند . برخی از بیماری های باکتریایی عبارتند از : دیفتری ، کزاز ، سل ، مخملک ، حصبه ، وبا و …
3- قارچها : موجوداتی هستند تک یا پرسلولی و از لحاظ ظاهری نیز متفاوتند . بعضی خوراکی و بعضی بیماری زا هستند . برخی از بیمارهایی که توسط قارچها ایجاد می شوند عبارتند از بیماری کچلی سر ، کاندیدیازیس ( برفک دهان ) و کچلی ناخن ( عفونت قارچی صفحه ناخن) و …
رفع آلودگی محیط ( مراکز بهداشتی درمانی و بیمارستانها )
با توجه به تعاریفی که آورده شد در ذیل چگونگی حذف آلودگی در محیطهای بیمارستانی بیان می گردد. پاک و تمیز نمودن محیط بیمارستان یعنی کف زمین ، دیوارها ، سقفها ، شیشه ها ، تختها ، روی کمدها و سایر اثاثیه ، همچنین نظافت توالتها ، حمامها و سینک باید به طور روزانه توسط پرسنل خدمات صورت گیرد.
کف زمین : طی دو ساعت پس از پاک کردن زمین ( با ماده گند زدا یا بدون ماده گندزدا ) میزان آلودگی باکتریال مشابه زمان قبل از پاک کردن خواهد شد . لذا میزان عفونت تحت تاثیر استفاد ه از یک ماده گندزدا قرار نمی گیرد که به طور معمول مصرف یک ماده دترجنت به تنهایی کافی خواهد بود. فقط در مواردی که خطر آلودگی با بعضی عوامل بیماری زا وجود دارد باید از یک ماده گندزدا استفاده شود که این امر با نظر مسئول کمیته کنترل عفونت یا یک میکروبیولوژیست صورت می پذیرد.
پاک کردن زمین بدون استفاده از دترجنت ها :
در محل تهیه غذا و ارائه خدمات به بیماران و نیز اتاق درمان و مراقبت از آنها از جاروهای دستی نباید استفاده شود دراین مورد استفاده از جاروی برقی یا زمین شوی جاذب گرد و غبار روش مناسبی است.
پاک کردن زمین با استفاده از مواد پاک کننده : برای لکه گیری و جرم گیری ا ستفاده از یک ماده دترجنت لازم است . توالتها و سایر نواحی مرطوب بایستی حداقل روزی یک بار با مواد پاک کننده شسته شوند . زمین شوی و لوازم لازم باید پاک و تمیز شده و در جای مناسب تخلیه و خشک شوند . سطلها نیز باید آبکشی شده و به صورت وارونه نگهداری شوند.
محلولهای پاک کننده باید مرتبا تعویض شده و پس از اتمام نظافت روزانه دور ریخته شوند . بهتر است برای پاک کردن کف زمین با ماده دترجنت از دو سطل استفاده شود ( یکی سطلها جهت خال نمودن آب مود استفاده زمین شوی اختصاص داده شود ) . بعد از پاک کردن ، سطوح باید حتی الامکان خشک باقی بمانند.
پاشیده شدن خون و مواد آلوده بدن در محیط : به دنبال ریخته شدن موادی مانند ادرار یا غذا ، پاک کردن آن محل با آب و یک ماده دترجنت معمولا کافی است ول یاگر ترشحات ،حاوی ارگانیسم های بالقوه خطرناک باشند باید از یک ماده گند زدا استفاده کرد. برای پاک کردن ترشحاتی که از آلودگی آنها مطمئن هستیم باید همیشه دستکش یک بار مصرف پوشید و اگر خطر آلودگی لباس نیز وجود دارد بایستی از آپرون پلاستیکی ( یک بار مصرف ) استفاده گردد . در صورت پاشیده شدن خون ومایعات آلوده به خون در محیط ( به دلیل احتمال آلودگی باعوامل بیماری زا منتقله از راه خون مانند HIV و … )
توصیه می شود که :
1- دستکش و در صورت لزوم سایر محافظ ها پوشیده شود.
2- خون ومواد آلوده با حوله یک بار مصرف جمع آوری و پاک شود .( حوله یک بار مصرف به دستمال کاغذی و یا ساخته شده از الیاف پنبه گفته می شود که فقط یک بار مورد استفاده قرار گرفته و سپس همانند دیگر زباله ها از بین می رود.)
3- محل مورد نظر با آب و دترجنت ( صابون ) شسته شود.
4- با محلول هیپوکلریت سدیم ( آب ژاول خانگی ، وایتکس ) گندزدایی شود . اگر سطح آلوده شده صاف باشد از رقت 6% و در صورت داشتن خلل و فرج از رقت 10% ماده گندزدا استفاده می شود.
توصیه می شود در صورت امکان از مواد گنزدای نسل جدید مانند : انواع دزومد یا هالامید استفاده گردد.
در صورتی که مقدار زیاد خون یا مایعات آلوده به خون در محیط ریخته شده ( بیشتر از 30 سی سی ) یا اگر خون و سایر مایعات ، محتوی شیشه شکسته با اشیا ء نوک تیز باشند باید :
1- حوله یک بار مصرف روی آن پهن نمود و موضع را پوشاند .
2- روی آن محلول هیپوکلیریت سدیم با رقت 10% ریخت و حداقل 10 دققه صبر کرد
3- با حوله یک بار مصرف آن را جمع کرد.
4- با آب و صابون محل را پاک و تمیز نمود .
5- با محلول هیپوکلریت سدیم ( آب ژاول ) یا انواع دزومد و یا هالامید ؛ گندزدایی انجام شود
